Lesvoorbereiding docent L'Orfeo

Hofcultuur in de 16e eeuw:
Functie: Representatie van machtige positie. De bouw/decoratie van paleizen en villa’s worden grootser georganiseerd, net als de aankleding van feesten d.m.v. theaterstukken en muziekspektakels: Hofspektakel om rijkdom en positie/macht aan de buitenwereld en vooral andere vorstenhoven te ‘showen’.
L’Orfeo, Monteverdi, 1601
Artistieke context: Interesse kunstenaars en hoven voor klassieke oudheid: Eind 16e eeuw groep kunstenaars discussieert over de kunsten: Camerata: Griekse theater weer tot leven brengen: Kunsten verenigen in opera. Vincenzo Gonzaga interesse: opdrachtgever Monteverdi: Orpheusverhaal: mythe uit klassieke oudheid: volgens kunstenaars en filosofen bevatten deze verhalen een boodschap, wijsheid.
Bron: Howard Goodall, Magische momenten, keerpunten in de muziek, p. 74,75,76.

Inhoud
1e versie Orpheus-mythe: Vergilius. 25 jaar later: Ovidius: Metamorphosen.
Het verhaal: Orpheus betovering mens en dier met muziek: zang en lierspel. Trouwen Euridyce: slangenbeet: overlijden. Orpheus naar onderwereld: met muziek heerser smeken. Euridyce mee: Orpheus niet omkijken: doet hij toch, Euridyce verdwijnt. Orpheus veracht vanaf dan vrouwen en wordt verscheurd door maenaden. Monteverdi maakt een aangenamer einde: Apollo neemt Orpheus mee als sterrenbeeld aan hemel.

Betekenis van het stuk: niet voor niets eerste ‘opera’s’ gewijd aan het Orpheusverhaal: verhaal over de ‘macht’ muziek, morele ‘boodschap’ mogelijk over de menselijke wankelmoedigheid? (besluiteloosheid). Andere interpretatie (zie hieronder). Vooral belangrijk dat er een ‘wijsheid’ of ‘boodschap’ in zat.

Griekse theater reconstrueren:
- Verhaal mythe afkomstig uit klassieke oudheid: volgens filosofen en kunstenaars mythes vanaf de Renaissance bevatten een boodschap. Orpheusverhaal: vraag of de mens de dood kan overwinnen. (Bron: Howard Goodall, Magische momenten, keerpunten in de muziek, p.81.)
- Thema: dramatisch verhaal (noodlot): slechte afloop: Griekse tragedie. Om feestvreugde aan hof niet te verstoren ‘goede afloop’ gemaakt.
- Teksten l’Orfeo worden gezongen en niet gesproken: Idee: Griekse theater alles gezongen.
- Relatie madrigalen: gezongen aan hoven door hovelingen en intermedii: spectaculaire ‘tussenspelen’ tijdens grote feesten.

Functie
Rond 1590: Monteverdi zanger/violist hof Gonzaga’s in Mantua: van hertog opdracht hofspektakel: gasten imponeren. Concurrentiestrijd vorstenhoven hofspektakels. Eerste opvoering l’Orfeo: 1601: eerste ‘echte’ opera-uitvoering: ‘favola in musica’. Functie: representatie reputatie vorst en beschouwen als lering en vermaak: vraag of mens de dood kan overwinnen: Orpheus macht muziek maar tragisch einde (hier niet).

Vorm
Plaats: L’Orfeo: hof Mantua, mogelijk in een spiegelzaal. Eerst klein beschaafd publiek: succes: Cremona, Turijn, Florence en Milaan.
Muziek: Monteverdi motivatie: muziek heeft kracht menselijke gevoelens: affecten over te brengen. Naast stem orkest: instrumenten als: trompetten, trombones, pauken, klavecimbel, cello, harp en de luit. Gebruikelijk: enkele instrumenten, Monteverdi allemaal: overweldigend voor publiek. Betekenis teksten: specifieke instrumenten. Monodie = eenstemmigheid: beter in staat tekst over te brengen. Tekst en tekstbegrip werd zeer belangrijk gevonden!
1605: nieuwe muziekpraktijken:
‘prima prattica’ en ‘seconda prattica’: prima prattica: polyphone stemmen, muziek domineert tekst.
Seconda prattica: muziek sluit aan bij tekst d.m.v. homofone zang en monodie: stem drukt (met muziek als begeleider)gevoel (= affecten) uit.
Spel: speelt ondergeschikte rol aan muziek: met handelingen gevoel verduidelijken. Bewegingen zijn beheerst.
Decor en kostuum: Orpheusverhaal: theatrale effecten: toneelmachines.
Vanuit reconstructies: kostuum en decor grijpen terug op klassieke theater.

L’Orfeo – Monteverdi 1601
Inhoud

De eerste versie van de Orpheus-mythe die we kennen is afkomstig van Vergilius. Vergilius schreef het verhaal van Orpheus rond 26 voor Christus. 25 jaar later nam Ovidius het verhaal op in zijn boek Metamorphosen.
Orpheus, zoon van de god Apollo was een dichter en beroemd om zijn lierspel. Met de muziek van zijn lier betoverde hij mens en dier. Zijn muziek was zo mooi dat zelfs de bomen en rotsen hem volgden op de klank. Orpheus trouwde met de mooie bosnimf Eurydice. Zij werd echter op hun huwelijksdag gebeten door een giftige slang waar ze op trapte toen ze vluchtte voor een ongewenste aanbidder. Ze stierf aan de beet. Orpheus was hierover zo diep bedroefd dat hij in de onderwereld afdaalde om de schimmen en de heerser van de onderwereld zijn droevenis te tonen en te smeken om de terugkeer van Eurydice. Met zijn muziek kreeg hij de heerser van de ondergrond zover dat Eurydice hem terug naar de aarde mocht volgen. Voorwaarde was dat hij niet naar haar zou kijken tot ze uit de dodenwereld zouden zijn. Op het laatste ogenblik keek Orpheus toch om en Eurydice verdween nu voor altijd in het schimmenrijk. Na het verlies van zijn geliefde vrouw verachtte Orpheus de vrouwen, die zich juist erg tot hem aangetrokken voelden. Hij werd daarom aangevallen en verscheurd door de razende maenaden van Ciconia in Tracië.

Monteverdi probeerde met L’Orfeo het klassieke Griekse theater te reconstrueren. Hij was een van de eerste personen die dit probeerde te doen. Hij deed dit op verschillende manieren:
- Door het verhaal van een mythe afkomstig uit de klassieke oudheid te kiezen grijpt Monteverdi direct terug op de klassieke oudheid.
- Als we kijken naar het thema van het klassieke theater dan zien we een verhaal dat ontroerend is (een tragedie) of juist humoristisch (een komedie). Het Orpheusverhaal is een dramatisch verhaal en sluit daarom qua thema aan op het klassieke theater.
Waarom koos Monteverdi voor het Orpheusverhaal?
- Orpheus is de hoofdpersoon van l’Orfeo. Hij was de zoon van de god Apollo en had van zijn moeder Calliope de gave van de zang geërfd, waarmee hij alle mensen in vervoering bracht. Apollo schonk hem een lier en wanneer Orpheus zijn gezang liet horen, kon niemand de goddelijke macht ervan weerstaan. Je kunt hem de verpersoonlijking van de muziek noemen. Hierdoor is het Orpheusverhaal heel geschikt voor een hofspektakel omdat het personage Orpheus kan zingen, hij kan op de lier spelen en hij kan dansen.
- Het Orpheusverhaal heeft een dramatische opbouw (held, conflict en ontknoping) waardoor het geschikt was om als theaterstuk vorm te geven.
- Het Orpheusverhaal is een verhaal over de wereld van levenden, goden en de onderwereld en biedt dus veel mogelijkheden voor theatrale effecten. Deze effecten werden met behulp van toneelmachines gemaakt.
Wat is de betekenis van dit verhaal?
De les bij deze opera is de vraag of de mens de dood kan overwinnen. (Bron Magische momenten van Howard Goodall)
Functie
Omstreeks 1590 werd Monteverdi aangesteld als zanger/violist aan het hof van de Gonzaga’s in Mantua. Van de hertog kreeg Monteverdi de opdracht om een hofspektakel te ontwerpen om de gasten van de hertog te imponeren. De familie Gonzaga wilde aan andere vorstenhoven laten zien hoe rijk en machtig zij waren en daarom organiseerden zij grote hoffeesten waarbij er gedanst en gezongen werd. Er vond in die tijd op verschillende gebieden een concurrentiestrijd tussen vorstenhoven plaats, ook bij de hofspektakels. In 1601 werd l’Orfeo voor de eerste keer opgevoerd aan het hof van Mantua. L’Orfeo wordt gezien als de eerste echte opera-uitvoering, in die tijd een favola in musica genoemd. De opera had niet alleen als functie representatie van macht van de vorst maar je kunt de opera ook beschouwen als lering en vermaak. (Bij deze opera is de boodschap de vraag of de mens de dood kan overwinnen)
Vorm

Plaats
L’Orfeo werd voor het eerst opgevoerd aan het hof van Mantua in een spiegelzaal. Er kwam een klein, beschaafd publiek kijken. L’Orfeo werd een groot succes en daarom werd de opera in de eerste maand opnieuw opgevoerd in het hoftheater en daarna in Cremona, Turijn, Florence en Milaan.

Muziek
Monteverdi’s belangrijkste motivatie om opera’s te
componeren was om hierbij gebruik te maken van de
kracht van de muziek om die op menselijke gevoelens
te richten. Hoewel goden en het bovennatuurlijke een
belangrijke plaats innemen in het verhaal van l’Orfeo
zijn het de menselijke gevoelens van Orpheus die de
schrijvers echt interesseerden. Uit brieven van Monteverdi
is duidelijk geworden dat hij gezongen drama zinloos vindt
wanneer dit geen betrekking op de gevoelens van mensen
heeft.

Om zijn doel te bereiken maakte Monteverdi gebruik van
een groot orkest, waar in de vroegste opera’s de begeleiding
nog uit enkele instrumenten bestond. Voorbeelden van deze
instrumenten zijn: trompetten, trombones, pauken,
klavecimbel, cello, harp, luit. Monteverdi bracht de betekenis
van de teksten tot uitdrukking in de muziek door onder andere Titelblad L’Orfeo 1609
specifieke instrumenten bepaalde teksten te laten begeleiden. Daarnaast maakte hij veel gebruik van de monodie (eenstemmigheid) omdat hij vond dat één stem beter in staat was tekst over te brengen dan meerdere stemmen.

In 1605 formuleerde Monteverdi de verschillen tussen een oude en nieuwe compositiepraktijk en onderscheidde een ‘prima prattica’ en ‘seconda prattica’. Met de eerste ‘praktijk’ bedoelde hij dat de muziek de tekst domineerde, terwijl in de tweede praktijk juist werd geprobeerd de muziek meer aan te laten sluiten bij de tekst.

Spel
Alle handelingen, acties, dialogen, etc. in l’Orfeo moesten niet alleen door middel van muziek maar ook door middel van spel tot uitdrukking komen. De spelers maakten dus bewegingen en gezichtsuitdrukkingen om het verhaal/het gevoel te verduidelijken. De bewegingen die de spelers maken zijn heel beheerst en gracieus maar reiken al verder dan een paar eeuwen daarvoor (zie liturgisch drama).

Decor
Het verhaal van Orpheus, over de boven- en onderwereld, leent zich gemakkelijk voor theatrale effecten. Hofarchitecten ontwierpen hier toneelmachines voor. Wat kostuums en decor betreft zien we een terugblik naar het klassieke theater. De spelers dragen weelderige kleding die ruim zit, waardoor er goed in bewogen kan worden en de stof van hun kostuum gaat mee in hun bewegingen. De kostuums van de spelers van l’Orfeo bedekken wel hun hele lichaam en dit zien we in de klassieke oudheid niet vaak. In de dans hieronder zie je dat de spelers gracieuze, sierlijke bewegingen maken en de kleding ziet er licht en luchtig uit en heeft daardoor ook een gracieus uiterlijk. Een ander klein detail zijn de schoenen die de spelers aan hebben, zelfs deze doen klassiek aan. Bij het decor zie je op de achtergrond een gedeelte van een klassieke tempel staan, nog duidelijker teruggrijpend op de klassieke oudheid.


Voorbeelden
http://www.youtube.com/watch?v=wni1GVRlMtc : reconstructie van L’Orfeo van Monteverdi. In dit videofragment zingt Orpheus zijn geluk uit nu hij met Euridyce gaat trouwen.

De videofragmenten die op de examen cd staan. (Deze kan ik zelf niet openen op mijn computer)

Orpheus en Euridyce door Federico Cervelli . Orpheus kijkt om naar Euridyce terwijl hij dit mag pas doen als zij allebei de onderwereld hebben verlaten.


Orpheus en Euridyce door Arno Breker – 1944. Orpheus speelt op zijn lier en zingt en Euridyce valt voor zijn mooie zang en lierspel.


Koppelingen: bij deze opera is het echt om status van de vorst te laten zien maar het is niet zo dat de vorst zelf in het stuk speelt zoals je later wel ziet in ballet de la nuit van Lodewijk XIV.